fotograaf
Voorafgaand aan een wereldreis, werd ik in 1995 gevraagd om na terugkeer een tentoonstelling te maken over het thema ‘fotografie en reizen’. Ik besloot daarom al mijn drie camera’s mee te nemen op reis. Niet alleen die zware Pentax 67 met zijn middenformaat, maar ook mijn oude Nikon kleinbeeldcamera en het net gekochte pocket cameraatje van Olympus. Het werd een onverwachte ontdekkingstocht langs verschillende manieren van kijken. Bij het maken van de foto’s tijdens de reis, werd mij langzaam duidelijk dat mijn keuze voor een camera samenhing met hoe ik op zo’n moment naar mijn omgeving zag en ervoer. Terug in Nederland herkende ik drie verschillende manieren van kijken in de foto’s. In een klein essay bij de expositie gaf ik ze drie namen: de mannelijke manier van kijken, de vrouwelijke manier van kijken en 'de blik van de hengelaar'. De drie soorten foto’s die hier het resultaat van waren, presenteerde ik parallel, maar elk op hun eigen wijze, in de galerie:
(uit: Verderop, over reizen en fotografie - Erik Lieber, maart 1996)
" Als eerste manier van kijken naar het landschap zou ik willen onderscheiden de spiedende, bazige blik, gericht en onderscheidend. Ik noem het een mannelijke manier van kijken. Het is het kijken van het intellect, de blik van de geest. Het is ook de manier van kijken van de toerist tijdens de voortdurende verplaatsing. Het levert kiekjes op die u in een eindeloze band achter me ziet. Foto’s van de voorkant van het toeristische landschap, utopia, de geïdealiseerde waarneming van het landschap. Je zou deze manier van kijken en fotograferen misschien kunnen typeren als de verovering van het landschap, het inkaderen van de natuur door de cultuur.
De tweede manier van kijken is de ongerichte, onwillekeurige blik, dobberend, broeierig, ondermijnend. Ik noem dit een vrouwelijke manier van kijken. Het is het kijken van het onderbewuste, het zien van de ziel. Dit is ook de manier van kijken van de reiziger, te onderscheiden dus van de toerist. Het levert de ingelijste foto’s achter mij op. Foto’s van de achterkant van de illusie, ‘wasteland’, ‘dystopia’, de ware aard van het landschap. Omdat deze tweede manier van kijken leidt tot wat ik als mijn ‘eigenste’ foto’s ervaar, wil ik daar kort een uitstapje naar maken. Het zijn niet de foto’s van iemand die een schreeuwende heroïsche boodschap kwijt wil. Niet de foto’s van een profeet, een smeder van geschiedenissen, iemand die in z’n hoofd woont. Het zijn de foto’s van de gedachteloosheid zoals Maurice Nio het noemde. Ze vernietigen echter de vanzelfsprekendheid van het bestaan. "Herken wat zich onder uw ogen bevindt, dan zal wat verborgen is u geopenbaard worden", aldus het Evangelie van Thomas.
Susan Sontag schreef zo'n vijftien jaar geleden in haar Against Interpretation: "In a culture whose already classical dilemma is the hypertrophy of the intellect at the expense of energy and sensueel capacity, interpretation is the revenge of intellect upon art" Ook stelt zij: "Transparency is the highest, most liberating value in art today. Transparence means experiencing the luminousness of the thing in itself, of things ben what they are." Transparantie, het laten zien wat is. Het doet mij denken aan wanneer Lyotard het heeft over het verhevene. Dan spreekt hij over de situatie waar er sprake is van een immense uitdaging aan het verbeeldingsvermogen, maar waarbij de verbeeldingskracht er niet in slaagt om vat te krijgen op hetgeen zich toont. De spanning tussen wat zich presenteert en niet te vatten is en waar alleen maar naar verwezen kan worden. In het presenteerbare toont zich iets dat niet presenteerbaar is. De transparantie in mijn eigenste foto’s gaat samen met het feit dat er doorgaans geen handeling in de foto zit, in ieder geval geen plot. Maar toch ontkwam ik er niet aan om juist dat beeld vast te leggen. Het gaat bij mijn foto’s dus om even onbedoelde als onvermijdelijk vastgelegde beelden. Plotloze beelden die blik en gedachten laten dobberen en het bewustzijn betekenis bieden zonder begrip. En het gaat natuurlijk over het landschap van mijn eigen dromen, het landschap voor het nog niet vertelde verhaal.
Een derde vorm van kijken is een mengvorm van de eerste twee, van de mannelijke en vrouwelijke manier van kijken. Het is een soort staccato-blik, de manier van kijken van een zapper. Een ongerichte, dobberende, bijna dommelende blik die automatisch scherp stelt als dat waar de eigenaar op wacht, in beeld verschijnt. Het is zoals Piet Meeuse het noemt, de blik van de hengelaar. Het is ook de blik van de toerist die alleen kijkt als 'ie iets ziet waar hij voor kwam. En die wil laten zien dat ‘ie het gezien heeft: ‘Kijk daar, dat ben ik!’ Het levert afdrukken op van Prestoprint waar je mee thuis kunt komen. En, dat is het paradoxale, waar je voortaan mee thuis kunt blijven. Met het reizen is de ruimte vervlogen en de tijd die resteert is met deze foto stil gezet. En dat staat thuis allemaal voor altijd op de schoorsteenmantel."
